Od wielu lat znałem lokalizację starego cmentarza w Polance Wielkiej. Niedawno dowiedziałem się o istnieniu starego cmentarza w Osieku. Wiąże się z nim niesamowita historia rodziny Herzogów.

O tym miejscu napisała ostatnio na Facebooku na grupie „Osiek - historia i teraźniejszość” Anna Kramarczyk-Płoszczyca - miłośniczka historii. Zamieściła też m.in. fotografie planu ogólnego, grobu Heleny Herzog oraz link do życiorysu Józefa Herzoga na stronie IPN.
Oczywiście, musiałem tam od razu pojechać.

Wyjazd pod wpływem impulsu
Miał na celu fotograficzne uwiecznienie stanu faktycznego jesienią 2024 roku. Tymczasem przerodził się w historyczne śledztwo będące skutkiem informacji na jednym z nagrobków. Finał domowych, popołudniowych dociekań w ciągu minionych dni był dla mnie zaskakujący.

Osiek to duża wieś w powiecie oświęcimskim, przy tym bardzo malowniczo położona. W 2020 r. liczyła 8207 mieszkańców. Ma piękną historię sięgającą XIII wieku. W kolejnych stuleciach w kronikarskich zapisach pojawiły się takie nazwiska jak: Dębowscy, Porębscy, Braniccy, Szembekowie, Larische, Dunin-Borkowscy i Rudzińscy. Słynie z pałacu zbudowanego w XVIII wieku i przebudowanego przez Larischów w stylu orientalnym w XIX wieku. Współczesną atrakcję historyczno-turystyczną stanowi  Izba Regionalna Doliny Karpia prowadzona przez lokalnego pasjonata historii Mariana Kocembę.

Stary cmentarz w Osieku
Znajduje się na wzgórzu niedaleko drewnianego, zabytkowego kościoła św. Andrzeja. Po uporządkowanym terenie można dziś poruszać się bez problemu.

Więcej informacji o tym miejscu znajduje się w wydanej w roku 2004 książce pt. „Osiek. Zarys dziejów” autorstwa Adama Hałatka i Bronisława Jani.
„Drugi cmentarz /stary/ powstał w 1846 roku dzięki właścicielowi dworu baronowi Karolowi Larischowi (…). Po założeniu tego cmentarza jakby na zamówienie wybuchł wg kronik wielki pomór ludzi. Ilość zmarłych była tak duża, że grzebano ludzi bez trumien we wspólnych mogiłach. Cmentarz ten o pow. ok. 86 arów zapełniono grobami w ciągu 26 lat i już od roku 1872 rozpoczęto ponowny pochówek. Okazało się, że teren zupełnie nie nadawał się na cmentarz, ponieważ był podmokły, a uwidoczniło się to przy drugim grzebaniu zmarłych, kiedy lata były mokre. W dodatku pochówek musiano prowadzić od dolnych partii, bo pierwszy również rozpoczęto od tego miejsca (…). Gdy w 1908 r. miano rozpocząć trzeci, sprowadzona komisja z Białej „zakazała grzebania zmarłych w błocie” (…) Na cmentarzu tym w ciągu stosunkowo niedługiego okresu wg metryki zmarłych pochowano ogółem 7100 zmarłych parafian, w tym z Osieka 5825, a z Malca 1950 osób. 5 osób to zmarli spoza parafii /żebracy i włóczędzy/”.

Wśród istniejących jeszcze niewielu miejsc upamiętnienia na starym cmentarzu moją uwagę przyciągnęły dwa: duży krzyż ufundowany w 1882 roku przez krawca Walentego Klęczara (zmarł w 1897 r.) oraz grób Heleny z Jędrzejowskich - Herzog z dopiskiem „MATKA 4-ch LEGIONISTÓW”.

Grób Heleny Herzog na starym cmentarzu w Osieku

Rodzina Herzogów i jej losy
Tenże dopisek spowodował, że zainteresowałem się bardziej starym cmentarzem, w szczególności poszukiwaniem informacji o losach wspomnianych legionistów.

Po kolei.
25 września 2013 r. użytkownik o nicku „Pismak” napisał na forum dyskusyjnym eksploratorzy.com.pl:
„Pochowana na tym cmentarzu Helena z Jędrzejowskich Herzog była matką legionistów Stanisława (+1914), Franciszka, płk. WP, kawalera Virtuti Militari, zamordowanego w Charkowie, Stefana, mjr. WP zamordowanego w Katyniu i Józefa, płk. WP, kawalera Virtuti Militari, zmarłego w 1983 r. w Krakowie. Pogrzeb płk Józefa Herzoga stał się wielką manifestacją patriotyczną. Wiem, bo widziałem”.

Więcej o losach wszystkich braci Herzogów dowiemy się ze strony internetowej Stowarzyszenia Sieć Solidarności z siedzibą w Krakowie.

Również na stronie krakowskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej zostały zamieszczone informacje poświęcone braciom Herzog ze szczególnym uwzględnieniem postaci płk Józefa Herzoga. Na uwagę zasługują archiwalne zdjęcia ilustrujące materiał.

Legionista Józef Herzog niedługo po odzyskaniu przez Polskę niepodległości pełnił służbę w Korpusie Ochrony Pogranicza,a później uczestniczył w kampanii wrześniowej 1939 r.

Józef Herzog w stopniu majora Wojska Polskiego
Domena publiczna, Wikimedia Commons

Znalazł się w niemieckim oflagu. Jako jedyny z trzech braci przeżył II wojnę światową. W 1946 roku został aresztowany przez komunistyczne władze z zarzutem działalności w Zrzeszeniu „Wolność i Niezawisłość”. Po torturach dostał sądowy wyrok 9 lat więzienia. Trafił do więzienia we Wronkach, tego samego, w którym za konspiracyjną działalność został osadzony major Piotr Szewczyk, cichociemny z podoświęcimskich Babic.

Józef Herzog po aresztowaniu przez komunistycznych funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w 1946 r.
Domena publiczna, Wikimedia Commons

 Dalsze poszukiwania przyniosły zaskakujący rezultat. Otóż w internecie znalazłem „Kronikę rodziny Herzog 1866-2000” napisaną w języku polskim przez Franciszka Herzoga i przetłumaczoną na język angielski przez Franciszka Herza i Ivonę (Herzog) Verbeke. Franciszek jest synem Franciszka – jednego z czterech braci Herzog. W kronice podaje również, że bracia mieli dwie siostry – Helenę i Marię.
Gorąco polecam lekturę tychże wspomnień. Dla ułatwienia można skorzystać z internetowego tłumacza i przeczytać je w języku polskim.

Grób rodziny Herzogów na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie
Kordiann, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons

P.S. Serdecznie dziękuję za merytoryczną pomoc Pani Agnieszce Hudeckiej z redakcji „Echa Osieka”.